Op deze aardkloot kennen we twee soorten van kwallen: organismen die in de zee leven en een ander specimen dat op twee benen rondloopt. Aan die laatste gaan we onze energie en tijd niet verspillen. Het woord ‘kwallen’ roept spontaan een soort walging op. We worden door deze diertjes niet gecharmeerd zoals door een koalabeertje, een lammetje of een dolfijn. In het water zijn ze fascinerend met hun prachtige bizarre vormen en kleuren. Veel soorten ribkwallen geven zelfs licht in het donker! De kust, gevormd door de wind en de golven en gedomineerd door het ritme van de getijden, is een dynamische grens tussen land en zee. Aangespoeld op het vasteland zien kwallen er uit als vieze hoopjes blubber. Een paar jaar geleden (hete zomer) waren ze een echte plaag op onze stranden. In tegenstelling tot vissen weten we weinig over deze organismen. Ook de wetenschappers die zich specialiseerden in deze materie zijn schaars gezaaid. Na enig zoeken vonden we bij onze Noorderburen toch een witte raaf in de persoon van zoöloog Lodewijk van Walraven, gespecialiseerd in kwallen (NIOZ/Deltares, NL.) en ook Lies Vansteenbrugge (ILVO, BE) deed haar duit in het zakje. Bij hen gingen we te rade om tijdens een vakantie aan het Noordzeestrand niet voor onaangename verrassingen komen te staan.
Op expeditie
Alle organismen bevatten water en vertrouwen op de oplossende eigenschappen ervan, waardoor ze kunnen overleven. Zo bestaan kwallen voor 95% uit water.
Wat leken doorgaans ‘kwallen’ noemen, kunnen dieren zijn van verschillende stammen van het dierenrijk. De twee voornaamste zijn:
Primo: neteldieren (cnidaria), die netelcellen hebben (waarmee sommige soorten ook mensen kunnen steken). Daar horen de “echte kwallen” bij, en de hydromedusa (kleine kwalachtigen die het grootste deel van hun leven als struikje met poliepen op de zeebodem doorbrengen). De meest voorkomende kwallen in de Belgische Noordzee zijn de blauwe haarkwal, oorkwal, zeepaddestoel (de ‘hoed’ van een zeepaddenstoel, één van de meest voorkomende kwallen op het strand) en kompaskwal. Zeer sporadisch ook de gele haarkwal. Daarnaast nog enkele tientallen hydromedusa soorten.
Secundo: ribkwallen (ctenophora), deze hebben geen netelcellen (kunnen dus ook niet steken), en vangen hun prooi met plakkerige kleefcellen. De meest voorkomende ribkwallen in de Belgische Noordzee zijn het zeedruifje, de Amerikaanse ribkwal en het meloenkwalletje.
EHBO
Baders moeten oppassen voor: blauwe haarkwal, kompaskwal, gele haarkwal en enkele soorten hydromedusen zoals het lampekapje. De stekende delen van de kwal bevinden zich in de tentakels en worden nematocysten genoemd. Dat zijn hele kleine giftige harpoentjes die bij aanraking afgeschoten worden. Bij de meeste kwallensoorten veroorzaakt het gif een toxische ontstekingsreactie die met pijn, jeuk en roodheid gepaard gaat. Dus kwallen mijden is de boodschap. Het is een evidentie: wanneer je toch gebeten wordt zorg dan in de eerste plaats dat je zo snel mogelijk uit de nabijheid van de kwal(len) bent. Afspoelen met zeewater, NIET met zoetwater omdat dit het gif activeert. Betten met azijn of jeukwerende zalf die ook gebruikt wordt bij insectenbeten en de eventueel overgebleven tentakels met een pincet verwijderen. In geval van grotere ongemakken zoals hoofdpijn, ademhalingsmoeilijkheden of braken zo snel mogelijk zorgen voor adequate medische hulp.
Opwarming van de aarde en andere negatieve invloeden
Andere menselijke verstoringen die kunnen leiden tot een toename in aantallen kwallen zijn overbevissing en eutrofiering (verrijking van de zee met nutriënten van bijvoorbeeld afvalwater of landbouw). Beide factoren zorgen immers voor een toename van de hoeveelheid voedsel beschikbaar voor kwallen. De meeste kwallen filteren actief hun voedsel uit het water (filter feeding), of liggen als het ware in een hinderlaag te wachten tot er iets tegen hun tentakels aan zwemt (ambush predators). Daarnaast zijn er nog de meloenkwalletjes, die alleen andere ribkwallen eten. Dit zijn eigenlijk zwemmende magen die hun prooi, soms groter dan zijzelf, in één keer opslokken.
Als laatste is de introductie van invasieve diersoorten een groot probleem. Zo doen Lies Vansteenbrugge en Lodewijk van Walraven allebei onderzoek naar de impact van de invasie van de Noordzee en andere kustwateren door de Amerikaanse ribkwal, die een beruchte concurrent is van vissen als ansjovis en haring en daarnaast ook grote hoeveelheden larven van vissen en schelpdieren verslindt. Deze ribkwallen werden de afgelopen jaren in hoge aantallen waargenomen in onze wateren. Het MEMO-project (Mnemiopsis ecologyandmodeling: Observation of aninvasivecombjelly in the Nord Sea) is onderzoek aan het doen naar de gevolgen hiervan.
Nu er steeds meer bekend wordt over kwalachtigen wordt ook steeds duidelijker dat ze een bijzonder belangrijke rol spelen in mariene ecosystemen.
Uitermate giftig!
Eén van de giftigste kwallen is de box jellyfish. Gelukkig ver van ons te vinden in Australië. Ook de Australische zeewesp en de Irukandji, een klein kwalletje met gif dat honderden keren sterker is dan dat van de cobra! Hun gif kan binnen enkele minuten een mens doden.
In alle maten en gewichten
De gele haarkwal heeft een diameter van rond de 2m en tentakels van 35m lang en kan tot 1000 kg wegen. De kleinste bij ons zijn de hydromedusa, waarvan veel soorten slechts enkele millimeters groot zijn.
_Tekst: Viviane Redant
